Νέοι Ευρωπαΐοι Επιστήμονες:
Προκλήσεις και Δεσμεύσεις, Πραγματικότητα και Προοπτικές
Η επερχόμενη επιστημονική γενιά, εφοδιασμένη με αξιόλογο υπόβαθρο γνώσης, πληροφορίας και τεχνικού εξοπλισμού, καλείται να εκπληρώσει την αποστολή της σε έναν κόσμο όπου όλο και πιο συχνά, η "φυσική επιλογή" θα ανταγωνίζεται την "εικονική πραγματικότητα", δοκιμάζοντας τα όρια της ηθικής.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πριν από μερικά χρόνια, αποφάσισε να υποστηρίξει την ίδρυση μίας Ένωσης επιστημόνων, των οποίων μεταπτυχιακές και μεταδιδακτορικές σπουδές απ'ευθείας χρηματοδότησε, με την επωνυμία Marie Curie. Η φιλόδοξη αυτή πρωτοβουλία στοχεύει στη δημιουργία και ανάπτυξη ενός δικτύου ροής πληροφοριών ανάμεσα στους καλύτερους Ευρωπαΐους επιστήμονες. Παράλληλα, συσπειρώνει όλους τους επιστήμονες που λειτουργούν ως κόμβοι ενός χωρίς εθνικά σύνορα, ενιαίου και ουσιαστικού Ευρωπαϊκού χώρου.
Η ύπαρξη μίας τέτοιας υψηλά καταρτισμένης ομάδας επιστημόνων, προφανώς, δημιουργεί μεγάλες προσδοκίες στους λαούς της Ευρώπης. Είναι όμως βάσιμες αυτές οι προσδοκίες ή απλώς κομίζουν φρούδες ελπίδες; Την απάντηση θα τη δώσουν αναμφίβολα στο μέλλον αυτοί οι ίδιοι οι επιστήμονες και τότε, από τα αποτελέσματα, θα κριθούν με ασφάλεια. Όμως, η υψηλή καρποφορία, δεν εξαρτάται μόνο από την ποιότητα του δέντρου και την εσωτερική του προδιάθεση να δώσει πολλούς και καλούς καρπούς, αλλά και από το έδαφος και τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν εκεί που θα φυτευτεί. Τα τελευταία χρόνια, επηρεάζεται ισχυρά και από τα λιπάσματα και τα διάφορα τεχνητά βελτιωτικά. Πώς θα μπορούσε λοιπόν κάποιος να περιγράψει το περιβάλλον για τους επιστήμονες των "90's";
Για να αποφευχθεί η διατύπωση προσωπικών, εν είδει δογματικών αποφθεγμάτων, απόψεων, που θα συναντήσουν είτε την αποδοχή είτε την απόρριψη του αναγνώστη, ίσως είναι προτιμότερο ο ίδιος ο αναγνώστης να τοποθετηθεί απέναντι σε μερικά πραγματικά περιστατικά, που σκιαγραφούν αυτό το περιβάλλον. Η βιοτεχνολογία κρατάει τα σκήπτρα και θα οδηγήσει αναμφίβολα το άρμα της επιστημονικής έρευνας αιχμής. Έτσι, καλωσορίσαμε τη λύση του μέγιστου κοινωνικού προβλήματος της τεκνοποίησης άτεκνων 60-χρονων γυναικών ενώ σύντομα θα χειροκροτήσουμε και τη γέννηση των πρώτων οκτάδυμων παιδιών από το γενετικό υλικό του αποθανόντος προ-πάππου τους επειδή εκείνος είχε όμορφα μάτια, ενώ 20-χρονες μητέρες, σε κάποια άλλα μέρη του πλανήτη, θα χάνουν τα παιδιά τους από ανεπάρκεια τροφής. Αλλά και η πληροφορική μας βοηθάει να πληροφορούμαστε τα πάντα σε "real time", ανεξάρτητα από το βαθμό χρησιμότητας της πληροφορίας, καταναλώνοντας δεκάδες ώρες αναμένοντας ένα απλό "down-load" από κάποιον πολυσύχναστο κόμβο του internet. Οι εντολές του save και του print κωδικοποιούν τις καθημερινές λειτουργίες μας. Η πολυφωνία και πολυχρωμία των ΜΜΕ και των τηλεπικοινωνιών δαμάζουν σε εικοσιτετράωρη βάση τα κύτταρά μας σε άπειρα μήκη κύματος. Μπορούμε να οδηγήσουμε αυτοκίνητα με τελική εικονική (virtual) ταχύτητα 200 χλμ/ώρα, γιατί στην ουσία σε καμία μεγαλούπολη δεν μπορεί κανείς να κινηθεί με μέση ταχύτητα μεγαλύτερη από 20 χλμ/ώρα. Ζούμε, ή ονειρευόμαστε να ζήσουμε, σε μία βίλα των προαστίων παραγνωρίζοντας ότι τελικά θα την απολαμβάνουμε(;) όταν θα κοιμόμαστε το Σαββατοκύριακο, γιατί η δουλειά μας είναι είτε στις Βρυξέλλες, είτε στο κέντρο της μεγαλούπολης.
Αλλά αρκετά με τα παραδείγματα. Το ερέθισμα δόθηκε. Το ερώτημα είναι ποιά θα είναι η θέση του νέου επιστήμονα. Η μεταπολεμική γενιά των επιστημόνων, που γαλουχήθηκε επιστημονικά μετά το 1960, έδειξε ξεκάθαρα την πίστη της στο ότι ο πλανήτης μας είναι ανεξάντλητος σε αποθέματα και ανεκτικότητα. Αναμφίβολα, όλα όσα θαυμαστά σήμερα βιώνουμε, είναι αποτέλεσμα αυτού του δόγματος. Όμως, το ατύχημα του Τσέρνομπιλ, τόσο από τη σκοπιά της αυστηρής επιστήμης της φυσικής, όσο και από την κοινωνική πλευρά, δηλαδή την πληροφόρηση και την παραπληροφόρηση, εσκεμμένη ή από άγνοια, απέδειξε για πρώτη φορά ευρέως ότι ο πλανήτης μας είναι τελικά πεπερασμένος. Τελικά, ίσως αυτό να είναι το νέο δόγμα το οποίο θα αποτελέσει την πρόκληση των νέων επιστημόνων και θα τους διαφοροποιήσει από την προηγούμενη γενιά.
Ασφαλώς, η έρευνα δεν συμπίπτει με την εφαρμογή. Κανείς ποτέ δεν θα αποτολμούσε να κατηγορήσει την M.Curie ή τον A.Einstein για το θάνατο των Ιαπώνων στη Χιροσίμα. Ο σημερινός όμως επιστήμονας, εάν επιθυμεί, μπορεί να λάβει πλήθος ιστορικών, και όχι μόνο, πληροφοριών που θα τον βοηθήσουν να προβλέψει και την εφαρμογή της έρευνάς του. Θα εκχωρήσει λοιπόν το δικαίωμά του στη λήψη της απόφασης του τρόπου εφαρμογής της έρευνάς του στους, εξ ορισμού, μη-ειδικούς; Είναι τελικά ο στόχος της άδολης έρευνας – διαφοροποιώντας την από την έρευνα που διεξάγεται για λόγους οικονομικούς και προσωπικής προβολής και ανέλιξης (χωρίς όμως αυτή να αποκλείεται και αναθεματίζεται ως συνιστώσα του τελικού αποτελέσματος) – αποκλειστικά και μόνο το ψάξιμο του άγνωστου; Τι ρόλο παίζει η βελτίωση της ζωής της ανθρωπότητας σε αυτήν την προσπάθεια; Θα επιχειρήσει ο επιστήμονας, προκειμένου να ικανοποιήσει την ερευνητική του ανησυχία, να εκτελέσει το πείραμά του αδιαφορώντας για το πειραματόζωο που θα χρησιμοποιήσει; Θα κατασκευάσει ένα οικολογικό προϊόν αδιαφορώντας εάν για την παρασκευή του προκαλέσει σοβαρότερη περιβαντολογική καταστροφή; Και μετά, για να αμβλυνθούν οι εντυπώσεις, θα αναζητήσει την υπερασπιστική του γραμμή στην επιχειρηματολογία των εξειδικευμένων επιστημόνων που σχεδίασαν και επέβλεψαν την ανοικοδόμηση όλων των μεγαλουπόλεων που πλέον χαρακτηρίζονται ως μολυσμένες, ψυχοφθόρες και τερατουπόλεις; Μήπως στην προέκταση μίας τέτοιας πρακτικής διασταυρωθούμε με το δόγμα "πατήρ πάντων πόλεμος";
Δεν χωράει καμία αμφιβολία ότι ο σημερινός επιστήμονας διαθέτει όλα τα εργαλεία που θα του επιτρέψουν να εκτιμήσει την περιοχή και το ποσοστό της ευθύνης που τον βαρύνει στο σημερινό γίγνεσθαι. Είναι κοινωνός όλης της παραγόμενης γνώσης από πλήθος επιστημονικών εκδόσεων και επιστημονικών συνεδρίων. Ο 20ος αιώνας αναμφίβολα έκανε το βήμα από την πνευματική πενία στην αφθονία και υπερκατανάλωση της επιστημονικής γνώσης, ιδεών και τεχνολογίας.
Σε αυτό όμως το κλίμα της ευφορίας, μήπως τελικά αρχίσουμε να προσπαθούμε να ξαναανακαλύψουμε την Αμερική; Φυσικά, το να ελέγξει κάποιος την αλήθεια ενός παλαιότερου πορίσματος υπό το φως των σύγχρονων δεδομένων, στην επιστήμη έχει πάντα ενδιαφέρον. Ας μην διαφεύγει από την προσοχή ότι και ο Κολόμβος, δεν αντιλήφθηκε ότι ανακάλυψε την Αμερική! Απλώς το θέμα είναι να μην διεκδικούμε και τις δάφνες του Κολόμβου. Έτσι, δανειζόμενοι την εύστοχη παρατήρηση διαπρεπούς Έλληνα Καθηγητή, ο σύγχρονος επιστήμονας οφείλει να έχει συνειδητοποιήσει ότι, πολύ πριν από το kevlar, το πρώτο καταγεγραμμένο ιστορικά σύνθετο υλικό ήταν η ασπίδα του Αχιλλέα. Η παρατήρηση των αστεριών, από προνόμιο των μάγων της αρχαιότητας, έγινε απροσπέλαστη εμπειρία για το σύγχρονο άνθρωπο λόγω της άπλετης φωταγώγησης πόλεων και εξοχών, την οποία βαφτίσαμε φωτορύπανση. Έτσι, σκοπός είναι να μην αρχίσουμε να ξαναανακαλύπτουμε τους αστερισμούς που τους χάσαμε, όχι πλέον από την πνευματική συσκότιση αλλά από το διάχυτο εκσυγχρονισμό. Όπως, έφτασε να αποτελεί αντικείμενο επιστημονικών ανακοινώσεων οι επωφελείς επιπτώσεις της Κρητικής διατροφής και του ελαιολάδου! Μήπως σε μία μελλοντική εποχή του "virtual reality" ανακαλυφτεί και ότι "νους υγιής εν σώματι υγιεί";
Η ειδοποιός διαφορά του σύγχρονου επιστήμονα ίσως εντοπίζεται στο γεγονός ότι θα κληθεί να σκύψει πάνω από τα πολύπλοκα ερωτήματα που κληρονομήθηκαν από τους συναδέλφους του των παλαιότερων γενεών, με όπλο την απόλυτη εξειδίκευση, η οποία επιτρέπει την εμβάθυνση αλλά και εύκολα αποξενώνει τους επιστημονικούς χώρους, σε μία εποχή που απαιτεί διεπιστημονική συνεργασία για την, αν όχι επίλυση, τουλάχιστον αντιμετώπιση των πολυσχιδών προβλημάτων της.
Ας μην διαφεύγει από την προσοχή του αναγνώστη ότι έχουμε κατακτήσει πλέον την εποχή του ενός πλήκτρου, του ποντικιού ή του τηλεκοντρόλ. Σύντομα και αυτό θα καταργηθεί. Έχουν ακουστεί και εύπεπτες, βαρύγδουπες εκφράσεις του τύπου "ηλεκτρονικά αναλφάβητος". Όμως, έχουμε πράγματι συνειδητοποιήσει ως παγκόσμια κοινωνία του πεπερασμένου πλανήτη μας ποιος τελικά είναι αναλφάβητος; Αυτός που κατανοεί τα διαχρονικά έργα των αρχαίων τραγικών ποιητών αλλά αγνοεί να προγραμματίζει το video για να το σώσει από τον “ιό του 2000” ή αυτός που γνωρίζει να κάνει resize ενός "tif" file και το μόνο που γνωρίζει για το Σωκράτη (δηλαδή το Socrates) είναι ότι είναι Ευρωπαϊκό πρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών; Ή μήπως θα αφεθούμε στις υπηρεσίες των "thesaurus" των "spell checkers"; Ποια γλώσσα και ποιος πολιτισμός, από αυτούς που επέζησαν για χιλιετίες, βίωσαν την εξέλιξη που ζήσαμε τα τελευταία 15 χρόνια αναβαθμίζοντας τις υπηρεσίες των υπολογιστών μας από τα 128 Kb στους εξελιγμένους απογόνους των pentium, ώστε να χαρακτηρίζουμε αναλφάβητους όσους αδυνατούν να ακολουθήσουν αυτές τις ιλιγγιώδεις, όχι ταχύτητες, αλλά επιταχύνσεις; Μήπως τελικά έχουμε κατασκευάσει ένα ταχύτατο ασανσέρ που για να το ικανοποιήσουμε(!), χτίζουμε όλο και περισσότερους ορόφους σε ένα κτίριο που γίνεται όλο και πιο ψηλό; Και μάλιστα, επειδή ίσως δεν προλαβαίνουμε να χτίζουμε ολόκληρο τον όροφο, κατασκευάζουμε μόνο το τσιμεντένιο πηγάδι του ασανσέρ; Πόσοι όμως θα χωρέσουν σε αυτό το ασανσέρ; Υπάρχει έξοδος κινδύνου; Τελικά γιατί και για ποιους χτίζουμε αυτό το περίεργο κτίριο;
Το άρθρο αυτό, περιείχε πλήθος ερωτημάτων. Μήπως, όμως, κάπως έτσι δεν θα είναι και το σκηνικό στο οποίο θα κληθεί να λειτουργήσει το σύγχρονο επιστημονικό δυναμικό; Και σ' αυτήν την πορεία θα τεθούν πολύ πιο δυσεπίλυτα διλήμματα. Είναι πλέον κοινός τόπος ότι η "φυσική επιλογή" θα ανταγωνίζεται την "εικονική πραγματικότητα", δοκιμάζοντας τα όρια της ηθικής, όλο και πιο συχνά. Σ' αυτήν την πολύ δύσκολη πρόκληση, πολύτιμα όπλα ίσως αποδειχθούν οι ιδέες των πρωτοπόρων της επιστήμης, αλλά και της επιστημονικής σκέψης και φιλοσοφίας γενικότερα, όχι μόνο του 20ου και των αμέσως προηγούμενων αιώνων αλλά ακόμα και των αρχαίων χρόνων, των οποίων, ως Έλληνες μπορούμε να υπερηφανευόμαστε ως πλούσιοι κληρονόμοι.
Ένα τέτοιο άρθρο δεν θα ήταν ορθό να αποπνέει γεύση απαισιοδοξίας. Όλη, όμως, αυτή η ανάλυση πρέπει να οδηγεί στο ακριβώς αντίθετο συναίσθημα. Το επιβάλει η εξελικτική διεργασία που προκαλεί την πρόοδο, στα πλαίσια της οποίας η προηγούμενη επιστημονική γενιά καθόρισε τα όριά μας, αυτά που γενεές επί γενεών προσπάθησαν να αγγίξουν, ταξιδεύοντάς μας έξω από το γήινο βαρυτικό πεδίο, εξοικειώνοντάς μας με το κωδικοποιημένο γενετικό μας, και όχι μόνο, υλικό, κλειδώνοντας μας στην ταχύτητα του φωτός, καταρρίπτοντας τα σύνορα της Γουτεμβέργιας τυπογραφίας στη μόρφωση και πληροφόρησή μας, δίνοντάς μας τη δυνατότητα να δούμε ή να προβλέψουμε θεωρητικά την ύπαρξη τόσο μικρών αλλά και τόσο μακρινών αντικειμένων. Η ίδια εξελικτική διεργασία απαιτεί από την επερχόμενη επιστημονική γενιά τη διάρθρωση του δικού της αναγνωρίσιμου λόγου και ταυτότητας διεκδικώντας τη διαφορετικότητά της από τη νοοτροπία και πρακτική της απερχόμενης γενιάς ώστε, με πλήρη ανάληψη της ευθύνης που τη βαρύνει, να βοηθήσει στη μύηση και ωρίμανση της ανθρωπότητας στα νέα της όρια.
Σ.Αγαθόπουλος
